Rada Nieustająca. Reformy pod rosyjską kontrolą

19 stycznia 1789 r. Sejm Czteroletni, mimo ostrego sprzeciwu ze strony ambasady rosyjskiej i zwolenników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zlikwidował Radę Nieustającą. Polska przestała być formalnie rosyjskim protektoratem, lecz i tak nie udało jej się uniknąć kolejnych rozbiorów.

Powołanie Rady Nieustającej pod wpływem cesarzowej Rosji Katarzyny II stanowiło jedną z decyzji działającego w latach 1773–1775 Sejmu Rozbiorowego, który zwołano na żądanie Rosji, Austrii i Prus, aby zatwierdzić pierwszy rozbiór Polski. Projekt Rady opracował ambasador rosyjski Otto Magnus von Stackelberg w oparciu o system działania szwedzkiej Rady Państwa, również kontrolowanej przez Rosjan.

Jako organ o charakterze rządowym Rada Nieustająca stanowiła realizację myśli politycznej doby Oświecenia, a przy tym zastępowała instytucję senatorów rezydentów – głównego ośrodka decyzyjno-doradczego przy królu. Przyczyniała się zarazem do umocnienia administracji kraju i jego rozwoju gospodarczego. Ograniczała jednak w znacznym stopniu władzę króla i magnaterii na rzecz wpływów rosyjskich, przez co powszechnie nazywano ją „Zdradą Nieustającą".

W skład Rady Nieustającej wchodził król oraz 36 konsyliarzy, wśród których znajdowało się 18 senatorów i 18 przedstawicieli izby poselskiej. Jej kadencja trwała cztery lata, chociaż dla zachowania ciągłości prac co dwa lata wymieniano 2/3 składu, a 1/3 pozostawało na stanowiskach. Rada dzieliła się na pięć departamentów: Departament Interesów Cudzoziemskich, Departament Skarbu, Departament Sprawiedliwości, Departament Wojskowy i Departament Policji. Obradom Rady Nieustającej przewodniczył król lub marszałek, którego wybierano spośród przedstawicieli izby poselskiej. Pracę Rady nadzorował jednak ambasador von Stackelberg, a większość jej członków była rosyjskimi płatnymi agentami.

Polska już w 1768 r. na skutek traktatu gwarancyjnego z Rosją stała się rosyjskim protektoratem, a powołanie Rady Nieustającej było kolejnym tego świadectwem. Król stracił między innymi prawo mianowania marszałków i senatorów oraz dysponowania królewszczyznami i starostwami. Już w 1778 r. sejm próbował podważyć pozycję Rady, ale dopiero na Sejmie Czteroletnim udało się doprowadzić do jej likwidacji. Władzę wykonawczą przejął wówczas Sejm, dzięki czemu mogły zostać wprowadzone reformy hamowane wcześniej przez wpływy rosyjskie, m.in. przyjęcie Konstytucji 3 maja.

W 1793 r. Radę Nieustającą przywrócili jednak, choć w nieco zmienionej formie, konfederaci targowiccy, co potwierdzono w czasie obradującego od 17 czerwca do 23 listopada 1793 r. sejmu grodzieńskiego – ostatniego i najbardziej burzliwego sejmu w dziejach I Rzeczypospolitej. Po reaktywacji działała ona aż do upadku państwa polskiego w 1795 r.

Autor: Marek Teler / Ilustracja: Wikimedia Commons (domena publiczna)