Artykuły henrykowskie. Pierwsza polska konstytucja?

20 maja 1573 r. na sejmie elekcyjnym w Kamionku pod Warszawą przyjęto artykuły henrykowskie. Zbiór przepisów prawnych, których musiał przestrzegać każdy kolejny polski władca, nazywany bywa pierwszą polską konstytucją.

Po śmierci ostatniego króla Polski z dynastii Jagiellonów Zygmunta II Augusta, który zmarł 7 lipca 1572 r. w Knyszynie, szlachta Rzeczypospolitej Obojga Narodów postanowiła wybrać jego następcę w drodze wolnej elekcji. Jednocześnie chciała ona jednak zachować dotychczasowe wpływy i przywileje, więc postanowiła zebrać w jednym dokumencie najważniejsze zasady dotyczące sprawowania władzy i stosunków między sejmem walnym a władcą. Zbiór ten nazwany został artykułami henrykowskimi od imienia księcia Andegawenii Henryka Walezego, który 11 maja 1573 r. został pierwszym polskim królem elekcyjnym.

Oprócz gwarancji zachowania dotychczasowych przywilejów dla szlachty oraz zasad ustroju i prawa Rzeczypospolitej Obojga Narodów artykuły henrykowskie zawierały między innymi zapisy, które nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres sześć tygodni, a w razie nagłych sytuacji sejm nadzwyczajny oraz zabraniały mu podejmowania istotnych decyzji politycznych bez zgody przebywających na królewskim dworze senatorów. Gwarantowały zarazem obywatelom prawo do wolności wyznania, a króla zobowiązywały do zachowania pokoju między różnowiercami. Dawały też szlachcie przyzwolenie na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa, gdyby złamał on któryś z przepisów zawartych w artykułach.

Artykuły henrykowskie aż do 1795 r., kiedy to po III rozbiorze Polski utraciły swoją moc obowiązującą, stanowiły wraz z pacta conventa podstawę ustroju Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Profesor Władysław Konopczyński pisał nawet, że owe artykuły to nasza jedyna przed dobą stanisławowską pisana konstytucja, choć jednocześnie nie brak wśród badaczy opinii, że były one sprzeczne z ideą nowożytnego państwa i przyczyniły się do osłabienia pozycji władzy wykonawczej.

Autor: Marek Teler / Ilustracja: Portret króla Francji Henryka III, Étienne Dumonstier, ok. 1583 r.